पुरुषोऽष्टौ प्रकृतयो विकाराः षोडशेति च ।
तत्त्वादिसंख्यावैशिष्ट्यात् सांख्यमित्यभिधीयते ॥ ४९ ॥
अन्वयः–पुरुषः अष्टौ प्रकृतयः षोडश विकाराः तत्त्वादिसंख्यावैशिष्ट्यात् सांख्यम् इति
अभिधीयते ॥ ४९ ॥व्याख्या–पुरुषः= कूटस्थः एकः, अष्ट प्रकृतयस्तद्यथा — प्रकृतिः, महत्तत्त्वम्, अहङ्कारः, पञ्च तन्मात्रास्तद्यथा— शब्द-स्पर्श-रूप-रस- गन्धाः इति नव, ततः पञ्च महाभूतानि; तद्यथा- पृथिव्याकाशवाय्वग्निजलानि इति चतुर्दशानि, पञ्चकर्मेन्द्रियाणि – हस्त-पाद- रसना-लिङ्गापानानि, पञ्च ज्ञानेन्द्रियाणि—श्रवण- त्वक्-चक्षु-रसना-घ्राणानि इति चतुर्विंशतिः, मनश्च इति पञ्चविंशति- तत्त्वानि। इत्येवं पञ्चविंशतितत्त्वादीनां संख्यायाः गणनावैशिष्ट्यात् सांख्य इत्यभिधीयते । सांख्यदर्शने ‘प्रकृतिपुरुषान्यताख्यातिः’ इत्येषः सिद्धान्तो निरूपितस्तस्मात् सांख्यम् इत्येतां ख्यातिं भजते दर्शनमिदम् । प्रकृतिपुरुषान्यताख्यातिरेव संख्या इति प्रोच्यते । संख्यापदस्यार्थोऽस्ति——सम्यग् ज्ञानम्’ । उक्तञ्च शाङ्करविष्णुसहस्रनामभाष्ये – “शुद्धात्मतत्त्व- विज्ञानं सांख्यमित्यभिधीयते ।” तत्त्वानां संख्यायाः निर्धारणीकृतत्वादस्य दर्शनस्य नाम सांख्यमिति प्रथते स्म इति च विद्वन्मतम् । महाभारते प्रोक्तम्-
“संख्यां प्रकुर्वते चैव प्रकृतिञ्च प्रचक्षते’
तत्त्वानि च चतुर्विंशत् तेन सांख्याः प्रकृतिताः ॥सांख्यदर्शनम् पञ्चविंशतितत्त्वानि मन्यते तानि सन्तीमानि – पुरुषः, प्रकृतिः, महत् अहङ्कारः, पञ्चतन्मात्राः, पञ्चभूतानि पञ्च कर्मेन्द्रियाणि, पञ्च ज्ञानेन्द्रियाणि, मनः । आह च सांख्यकारिका-
“मूलप्रकृतिविकृतिर्महदाद्याः प्रकृतिविकृतयः सप्त ।
षोडशकस्तु विकारो न प्रकृतिर्न विकृतिः पुरुषः॥”
एतेषां तत्त्वानां ज्ञानेन मानवः कामं स संन्यासी स्यात् वा ब्रह्मचारी वा गृहस्थः दुःखेभ्यो मुक्तो भवति । उक्तञ्च सांख्यसङ्ग्रहे—
“पञ्चविंशतितत्त्वज्ञो यन्न कुत्राश्रमे रतः ।
मुण्डी जटी शिखी वापि मुच्यते नात्र संशयः ॥” इति ।हिन्दी—जिसमें एक पुरुष, आठ प्रकृति, सोलह विकार अर्थात् १. कूटस्थ पुरुष, २ . प्रकृति, ३. महत्तत्त्व, ४. अहङ्कार, ५. तन्मात्राएँ, शब्द, स्पर्श, रूप, रस तथा गन्ध-ये आठ प्रकृतियाँ तथा १. आकाश, २. वायु, ३. अग्नि, ४. जल, ५. पृथ्वी — ये पाँच महाभूत हैं। हाथ, पैर, जिह्वा, लिङ्ग और गुदा—ये पाँच कर्मेन्द्रियाँ हैं । श्रवण, त्वक्, चक्षु, रसना और प्राण – ये पाँच ज्ञानेन्द्रियाँ । मन उभयेन्द्रिय है । कुल मिलाकर सोलह विकार हैं। इस तरह पचीस तत्त्वादि की संख्या की विशेषता है। अतः इसे सांख्यशास्त्र कहते हैं ॥ ४९ ॥
पुरुष इति । पुरुषः एकः, अष्टौ प्रकृतयः, विकाराः षोडश, तथाहि एकः कूटस्थः पुरुषः, प्रकृतिः, महान्, अहङ्कारः, पञ्चतन्मात्राणि इति नव, ततः महाभूतानि पञ्चीकृतानि पञ्च पञ्च, कर्मेन्द्रियाणि हस्तपदादीनि, पञ्च ज्ञानेन्द्रियाणि चक्षुरादीनि, मनश्च इति षोडश । इत्येवं पञ्चविंशतितत्त्वादीनां संख्यायाः गणनाया वैशिष्ट्यात् सांख्यम् इति अभिधीयते ॥ ४९ ॥
В которой один Пуруша, восемь природных свойств, шестнадцать трансформаций, т. е. 1. Неизменный пуруша, 2. Природа, 3. Величие, 4. Эго, 5. Пять танматр(первоэлементов), слово(звук), осязание, форма, сок и запах — эти восемь природных свойств и 1. Акаша(пространство), 2. Воздух, 3. Огонь, 4. Вода, 5. Земля — это пять Махабхутов(первоэлементов). Руки, ноги, язык, пенис и анус — это пять органов действия. Слух, кожа, глаз, вкус и прана— это пять органов чувств познания. Эмоциональный ум двойственен. Всего трансформирующих элементов шестнадцать. Это особенность элементов числа двадцать пять. Вот почему эта шастра называется СанкхьяШастра (Шастра о числах)